Sỏi mật-kẻ thù của phái đẹp

Và thực tế có khá nhiều cách thức cho phép xoay xở có hiệu quả với sỏi mật – một khi chúng lộ diện.

Sỏi mật là gì?

- “Khởi nguồn” của sỏi mật là dịch mật – hợp chất giúp cơ thể tiêu hóa chất béo và thuần hóa hàng loạt vitamin. Dịch mật do gan tiết ra và được vận chuyển đến túi mật, cơ quan thực hiện vai trò bảo quản và làm cô đọng mật, có tạo dáng hình trái lê kéo dài. Sự hiện diện chất béo trong thức ăn được tiêu hóa khởi động phản ứng hormone gây ra co thắt túi mật, tiếp theo mật được đổ vào ruột.

Sỏi mật là không gì khác những cục nhỏ xuất hiện từ mật đã kết tinh. Đa số không lớn hơn kích cỡ 2,5 cm, tuy nhiên cũng không hiếm trường hợp chỉ nhỏ như hạt cát hoặc tương đương quả bóng bàn. Đa số sỏi mật là tập hợp chủ yếu từ cholesterol. Ngoài ra còn có các sắc tố vụn vặt khác: các muối canxi và bilirubin, sản phẩm tan rã của hồng cầu…

Cholesterol kết tinh ở dạng cục nhỏ khi túi mật tích trữ lượng dịch mật nhiều hơn khả năng hòa tan muối mật. Nguyên nhân tình trạng ứ trệ cũng có thể vì hoạt động bất thường của túi mẩtTái lại tình trạng dư thừa các vật liệu hình thành sắc tố xuất hiện có liên quan đến bệnh gan, một số dạng thiếu máu hoặc nhiễm trùng đường mật. Sỏi mật trở thành nguồn gốc tình trạng bệnh lý khi chúng làm tắc một hoặc một vài đường dẫn mật – từ gan đổ xuống túi mật hoặc từ túi mật chảy xuống ruột. Chúng cũng có thể phong tỏa đường men tiêu hóa do mật tạo ra.

Tại sao bệnh chủ yếu tấn công phụ nữ?

- Tất cả do những hormone nữ giới. Estrogen gia tăng nồng độ cholesterol trong dịch mật, progesteron làm chậm tốc độ giải phóng túi mật. Điều này tiếp theo giải thích, vì sao xác suất mắc bệnh của phụ nữ giảm dần cùng tuổi tác (so với xu hướng mắc bệnh của nam giới). Trước 40 tuổi, tỷ lệ sỏi mật ở phụ nữ (nguy cơ mắc bệnh đặc biệt tăng khi có thai) được chẩn đoán cao gần gấp ba lần nam giới; sau tuổi 60 xác suất ngã bệnh ở phụ nữ tăng không đáng kể. Liệu pháp hormone thay thế (estrogen) cũng làm gia tăng nguy cơ mắc bệnh, đặc biệt trong trường hợp hormone được bổ sung cho cơ thể ở dạng uống thay vì gián tiếp qua băng dính (qua da). Viên ngừa thai cũng làm gia tăng nguy cơ xuất hiện sỏi mật, nhất là trong mười năm đầu sử dụng.

Nhân tố nguy cơ tiếp theo là tình trạng béo phì: những mô trong cơ thể chứa mỡ nhiều hơn cũng sản xuất nhiều estrogen hơn. Thật phi lý, khi nguy cơ cũng gia tăng trong trường hợp sụt cân đột ngột vì nỗ lực giảm béo; bởi thực đơn nghèo năng lượng kìm hãm cơ chế sản xuất mật – yếu tố khiến cho quá trình kết tủa cholesterol diễn ra nhanh hơn. Tình trạng xuất hiện sỏi mật sau những ca hút mỡ hoặc phẫu thuật làm nhỏ dạ dày nhằm hạn chế háu ăn xảy ra nhiều tới mức: hiện không hiếm bệnh nhân yêu cầu cắt bỏ túi mật ngay khi thực hiện kỹ thuật này.

Nguyên nhân tiếp theo tiếp tay cho sự xuất hiện của sỏi mật là tiểu đường hoặc những bệnh khác hạn chế chức năng của túi mật hoặc làm chậm nhu động ruột – trong đó thậm chí có cả tình trạng tổn thương tủy sống. Trong mức độ nhất định, sỏi mật cũng có thiên hướng di truyền.

Triệu chứng

Đa số đối tượng bị sỏi mật đã kết tủa không hề hay biết. Những cục sỏi “thầm lặng” không gây bất cứ triệu chứng gì và thường được tình cờ phát hiện trong những dịp thăm khám khác – chẩn đoán bằng siêu âm hoặc siêu âm ổ bụng.

Những triệu chứng đau dữ dội xuất hiện nhiều nhất khi sỏi chèn ép đường dẫn mật hoặc làm tắc ống dẫn mật. Những cơn đau thường xảy ra trong trường hợp túi mật co thắt đột ngột (hay xảy ra sau bữa ăn nhiều thịt, giầu mỡ), do gia tăng sức ép của sỏi lên thành túi mật hoặc động tác co thắt túi mật làm chúng dịch chuyển, hệ quả làm tắc đường dẫn mật.

Trong các triệu chứng cơ bản có cơn đau thường xuất hiện ở giữa hoặc bên phải phần trên ổ bụng, ngay dưới đường xương sườn – tình trạng đau đớn gia tăng kéo dài khoảng 60 phút và có thể duy trì, mức độ giảm dần suốt vài tiếng tiếp theo. Cảm giác đau có thể mạnh mẽ và dai dẳng (bệnh nhân thường liên tưởng đến nhát dao chọc ngoáy) hoặc nhức nhối và căng phồng. Cũng không hiếm trường hợp cơn đau lan theo hướng sau lưng (ở độ cao thận) hoặc cánh tay phải. Không loại trừ kém theo tình trạng buồn nôn và nôn. Cơn đau thuyên giảm, khi túi mật trở lại trạng thái bình thường.

Sỏi mắc bên trong ống dẫn mật cũng có thể gây ra những biến chứng nghiêm trọng, kể cả viêm túi mật cấp, viêm mật hoặc viêm đường dẫn mật. Tất cả đề dẫn đến tình trang đau đớn và một số triệu chứng khác trong đó có vàng da, sốt cao… Việc chữa trị thường áp dụng thuốc kháng sinh (dạng uống) thích hợp và phẫu thuật loại bỏ sỏi – trường hợp nguy cấp.

Cơ chế tiết mật có thể họat động bình thường sau khi đã phẫu thuật cắt bỏ túi mật; buồng gan vẫn tiếp tục sản xuất đủ dịch mật, để duy trì quá trình tiêu hóa sinh lý học. Đơn giản, sau khi cắt túi mật dịch mạt chảy trực tiếp vào ruột bằng đường dẫn mật chung. Trường hợp thời gian dài trong ruột không có thức ăn, sự hiện diện của dịch mật có thể dẫn đến tiêu chảy. Khi ấy có thể ngăn ngừa bằng thuốc phát huy tác dụng “gom” axít mật và làm đặc mật dựa trên nền cholestyramin (tên thương mại:Questran, Locholest).

Những phương pháp chữa trị khác

Nếu bệnh nhân không muốn hoặc không thể phẫu thuật vì lý do khác trong khi đường kính sỏi mật chưa lớn, một trong số cách giải quyết là uống ursodiol (tên thương mại:Actigali, Urso), hỗn hợp axit mật tự nhiên, uống mỗi ngày 2-4 lần, giúp làm tan sỏi. Loại tân dược này cũng được sử dụng nhằm mục đích phòng ngừa nhằm ngăn cản nguy cơ hình thành sỏi mật cho đối tượng giảm béo hoặc sụt cân vì những lý do khác. Nên biết, ursodiol chỉ có tác dụng làm tan sỏi mật thành phần chủ yếu từ cholesterol và phản ứng mong đợi thường xuất hiện sau thời gian vài tháng.

Việc uống thuốc thường được bác sĩ kết hợp với tán sỏi – phương pháp điều trị làm sỏi tan nhỏ, để dễ đào thải hơn từ đường dẫn mật với sự trợ giúp của sóng siêu âm.

Có thể hạn chế nguy cơ xuất hiện sỏi mật?

- Hàng ngày cần ăn ba bữa cân bằng.

- Duy trì cân nặng không vượt quá chuẩn mực dành cho lứa tuổi

- Thường xuyên tập luyện thể thao (đi bộ) thời gian tối thiểu 30 phút đa số ngày trong tuần.

Những nghiên cứu được thực hiện trong khuôn khổ dự án “Nurses’ Health Study” cũng cho thấy, tỷ lệ phụ nữ áp dụng thực đơn hàng ngày giầu chất xơ bị sỏi mật thấp hơn hẳn đồng loại đối chứng cùng lứa tuổi.

Theo Hoa Quỳ
Tri Thức Trẻ